Etorkiak eta bilakaera

 

1750ean jokatu zen Eskiulan, Biarnoko lurralde subiranoan, Sainte Elisabeth de Portugal trajeria. Honen testua, ezagutzen den lehena da. Luzaz pentsatzen ginuen pastoralik zaharrena Saint-Jacques zela, baina Beñat Oyharçabal Unibertsitateko irakasle eta euskaltzainak zientifikoki frogatu digu ez zela hala.

Eta 1750 aitzin zer ote ? Idazle anitzek jakin nahi ukan dute trajerien jatorria non ote zen : Jüsef Egiategi xiberotarrak (1700), Wilhem Humboldt prusianoak (1801), Agosti Xaho atharraztarrak (1835), Jean-Pierre Duvoisin lapurtarrak (1841), J. F. Bladé gaskoinak (1843), Francisque Michel frantsesak (1857), Wentworth Webster inglesak ( 19. mende bukaera), Georges Hérelle-k...

Eta Hérelle jin zen ! Baionako Lizeoko irakasle 19. mende bukaeran eta 20. mende hastapenean, pastoralen historialari bihurtu zen. Hamabost urtez, 1899tik 1914 arte, pastoral ugari ikusi ahal izan du. Euskararik ez baitzakien, Ligiko Leopold Irigaray aditu eta itzultzaileak laguntzen zuen.  Tokiz toki ikerketak eramaiten zituen, notak hartzen, eta pastoral eskuizkribuak han-hor biltzen. Kopia batzu eginarazi zituen, eta hauek Baionako Liburutegian eta Pariseko Liburutegi nazionalean utzi. Artikuluak argitaratu zituen aldizkari desberdinetan, eta ondotik bere lan guzia liburu hauetan bildu :

La représentation des pastorales à sujets tragiques, Paris, 1923

Les pastorales à sujets tragiques considérées littérairement, Paris, 1926

Le répertoire du théâtre tragique. Catalogue analytique, Paris, 1928.

 

         
Abraham pastoralako txartela, Urdiñarbe, 1909 - Baionako Mediateka. Ms112   Abraham pastorala, Urdiñarbe, 1909 - Baionako Medoateka. Ms112

 

Bere ustez, pastorala erdi-aroko frantses antzerkitik dator, zehazkiago misterioetarik. Izan ere, pastoralek misterioen teknika atxiki dutela dio : "lehen perediküa", "jelkaldiak", eta "azken perediküa". Horrez gain, errepertorioa ere misterioetarik heldu dela pentsatzen du : Testamentu Zaharra, Testamentu Berria, Sainduen biziak, abenturazko eta balentriazko istorioak, kondairetako pertsonaien biziak... Hérellek dio misterioak 16. mendean sartu zirela Xiberoan.

Aita Junes Cazenave pastoralgileak aldiz, trajeria anitzez zaharragoa eta jatorrizkoagoa dela dio. Izan ere, Agosti Xahoren iritzi berdina dauka honek, 1835ean pastoralari mila urtez gorako jatorria ematen baitzion.

Aitzitik Beñat Oyharçabalek dio pastorala aski berant sortu zela. Frantses teatroaren ondare  bat zaio, baina 17. mendean kokatzen du horren jatorria. Pastoral testurik zaharrena 1750koa baldin bada ere, garai horretan oso genero literario zoritua eta antolatua dela dio. Hain zuzen ere, halako zoritasun baten ardiesteko, urteak eta urteak behar direla pentsatzen du.

Txomin Peillen euskaltzain eta Unibertsitateko irakasleak ere hori pentsatzen du. Eta argumentu hau gehitzen du : 18. mendeetako pastoral idatziek, aitzineko mendeko euskararen arrastoak badituzte, ondotik moldatu edo desagertu direnak. Gehitzen du bere ustez pastoralak erresistentzia izpiritu batean sortu zirela, Biarnoko kalbinistei buru egiteko, eta berezikiago Paueko epaileei, xiberotarrak epaitzen baitzituzten Louis XIII.aren denboran. Jeanne d'Albreten neurriz kanpoko kalbinismoari buruz, Xiberoa haren bi lurraldeen artean korralatua baitzen, hots Biarno eta Baxenabarraren artean kokatua, haatik Baxenabarre, Xiberoko laborari mundua bezala, katolikoa zelarik. Erregina horrek oroitzapen saminak utzi ditu Xiberoan. Xiberotarrak Jeanne d'Albreten nagusitasun gosearen aitzinean, beren foruen eta liturgia joriaren galtzeaz beldurtu zitaizkeen. Herritarren gehiengoak ez zakien Izkirio Sainduen irakurtzen, eta testu hotz horiek baino anitzez nahiago zituen erlijio katolikoari lotuak ziren estatua ederrak,  irudiak, zeremoniak, prozesioak eta beilak. Horrela, kalbinistek ezeztatu sainduak tauladan ohoratzea deliberatu zuketen, eta hori euskaldunen hizkuntzan, nahiz biarnesa orduko hizkuntza handi eta ospetsu bateko dialektoa zen. Zentzuzko arrazoia da Peillenek errana, eta sinesgarritasun handikoa.

 

         
Etchahoun pastorala. Barkoxe, 1962
  Agota pastorala. Altzai, 1999

 

Goraxago, pastoralen errepertorioa aipatu dugu larri-larria. Azken denboretan, aldaketak jasan ditu. Eiki, Euskal Herriko eta euskal eremu ohietako pertsonaia historikoak sartu dira pastoralen zerrendan. Horrela, lehenagoko turkoen eta giristinoen istorio zaharkituetarik harat, pastoralari hats berri bat eman zaio. Bihurgune  hori, Iruriko Pierra Bordazarre / Etxahun-Iruri poetari zor diogu. Honek 1953an, Barkoxen, 19. mendeko Etxahun-Barkoxe poetaren omenez jokarazi zuen Etxahun koblakari trajeria. Orotara bederatzi trajeria idatzi ditu, eta horietan zortzi euskal sujetei buruz. Halere, tradizioaren hariari berriz lotuz, Gaztelako andere baten istorioa ere omendu du, Ximena trajeriarekin.

Zantxo Azkarra pastoralaren zati bat ikusi (Gotaine, 1963)

Beste idazle batek ere pastoralen garai berri horretan eragin handia ukan du :  Aita Junes Casenave Betharramita, Santa Grazikoak. Historiaren errespetua, bertseten eraikitzeko araudi zorrotza,  baita euskararen eta berezikiago hiztegiaren maila gora bat ekarri ditu. Etxahun-Irurik, orduraino bezala, frantsesezko istorio batzu libroki egokitzen zituen euskaraz. Casenavek aldiz, bere pertsonaiaren biografia artoski ikertzen du artxiboetan eta liburuetan. Gazteagoek haren ber bidea segitzen dute puntu horretan, bai eta neurtizgintzari eta euskararen mailari doakienez ere.

Egungo egunean, pastoral idazle anitz bada, eta bakoitzak bere antzerkiaren jokarazteko zailtasunak ditu. Aldiz errejentak oso guti dira.
 

La maquette de la pastorale Napoléon 1er (1927) conservée au musée basque et de l'histoire de Bayonne : permanences et évolutions.

 

          Sophie Larrandaburuk, abesbatza zuzendaria, pastoralaren bilakaerak aurkezten ditu : 1927 eta gaur egun arte (Napoleon 1.a pastoralaren maketa Baionako Euskal Museoan da). Lehen bideo honetan pastoralaren forma aldatu dela adierazten du, baina kode tradizionala eta koloreak atxiki direla. Pastoraletako gaien bilakaera ere aipatzen du eta XX.mendean Etxahunek sartu zuen aldaketa ere.
Baionako Euskal Museoa
   
     
Sophie Larrandaburuk errejentaren eta musikarien  errolak aipatzen ditu hemen. Esplikatzen du ere nola ikuslegoa oholtzatik urruntzeak soinu tresneriaren erabilpena ekarri duela. Azkenik, ohartarazten du, nahiz eta pastoralak denboran aldatzen joan diren, zuberoako antzerki mota horren berezitasun batzuk atxiki direla : bertsoen deklamazioa, sartze eta ateratzeko mugimenduak, musikaren presentzia..          
    Baionako Euskal Museoa

 

Xiberoko herritarren kopurua urrituz baldin badoa ere, eta harekin batean euskaldunen kopurua, pastoralak oso bizirik eta jendeari ideririk dirau. Zuberoako jendetzaren murrizte hori dela eta, dagoeneko publikoaren erdixea Baxenabarre eta Lapurditik datorkio, eta parte ttipi bat Biarnotik. Urte guziez, Xiberoan, bai eta Iparralde osoan, udako gertakizun nagusia da pastorala. Jean Vilar zenak arrazoin zuen, trajeria "euskaldunen antzerti nazional herritarra" zela zioenean.

J.-L. Davant

Itzulpena: M. Bedaxagar