Eskuizkriburik eta errepresentazio lekukotasunik zaharrenak
Eskuizkriburik eta errepresentazio lekukotasunik zaharrenak
Ezagutzen ditugun eskuizkriburik zaharrenak 18. mendekoak dira, eta pastoral errepresentaziorik zaharrena Sainte Elisabeth de Portugal (Euskal Museoan) mende horren erditsutakoa da: Eskiulan jokatua izan zen, 1750eko urtarrilaren 3an, errejentak Jauliber izenarekin izenpetzen du. Ikus manuskrito bukaerako argibidea:
Fait à
Ezkioula le trois janvier 1750
Ceux et celle qui touveron le presant
Seront prié deremettre a moy à jauliber
De la ditte commune il leur sera recompence
< > leur <peine?>
Ohar hau dakarren kaiera bi esku desberdinek idatzia izan da. Azpi-oharra ordukoa bada ere, bai eta, halaber, esku horrek idatzi bi orrialdeak ere, ez dakigu hala den beste eskuak idatzi gainerako orrientzat. Gorago erran bezala, errejentek manuskritoak nahi bezala berrerabiltzen zituzten, eta gerta daiteke, beraz, kaier batean urte guziz desberdinetan esku desberdinek idatzi testuak edo orriak izatea. Dena den, argibidean idatzia guziz garbia da eta pentsatzekoa da, beraz, eskuizkribuak 1750ko urtarrilaren 3an izan zen Sainte Elisabeth pastoralaren errepresentazio baten berri ematen digula, urte hartakoa (edo aitzineko urtekoa, errepresentazioa urtarrilaren 3an izan baitzen) delarik halaber data hori agertzen den kaieraren zatia. Beste zatiaz deus segurtamenik ez dugu. Papereko ur markez ez baita oraino ikerketarik argitaratua izan, nekez besterik erran daiteke eskuizkribu honen datazioaz.
Lehenago beste eskuzkribu batzuk zaharragotzat kontsideratu dira. Aipatua dugu gorago Buchonek 1839an Atharratzen erosi zuen Clovis pastoralaren eskuizkribua, 1500. urtearen inguruko datatze guziz susmagarria eman izan zitzaiona, eta galdua izan dena.
Hérelleren lanen ondotik, luzaz errana izan da Jeanne d'Arc-en eskuizkribu bat (Euskal Museoa) zatekeela pastoral eskuizkriburik zaharrena. Alabaina, Hérellek 1723 data irakurria baitzuen paperaren ur marketan, eskuizkribua urte hartarik ez anitzez geroago idatzia izan zela pentsatu zuen. Duela zenbait urte, haatik, ur marken irakurketa eta interpretazioetan aditua den ikertzaile batek erakutsi du egiazki 1793 urtea zela ur marketan ageri zen zenbakia, eta beraz, Jeanne d'Arc pastoralaren eskuizkribu hau ez zegokiola errepresentaziorik zaharrenari.
Saint Jacques pastoralaren eskuizkribu batek ere ele anitz sorrarazi du. Eskuizkribu hau (Frantziako Nazio Liburutegia) 19. mendekoa da, eta kopiagilea ezaguna da: J-P Saffores, hain zuzen hemen gorago aipatu dugun Atharratzeko errejenta, zeini Buchonek Clovisen eskuizkribua erosi baitzion. Bizkitartean, iduri luke eskuizkribu hartan agertzen den errepresentazio data 1634 dela. Horregatik, Hérellek pentsatzu zuen menturaz kasu horretan Safforesek idatzi zuela ez bera errejent izan zen errepresentazioaren eguneko data, baina baliatu zuen beste eskuizkribu batean agertzen zena. Egiteko molde hori ez da ohikoa pastoraletan, eta ez da holako beste kasurik ezagutzen. Dena den, eskuizkribua berriz hurbiletik ikustean, Hérellek (eta beste zenbait ikertzailek ere orduan eta geroztik) egin dataren irakurketa ez da hain segura gelditzen.
 |
|
 |
Saint-Jacques manuskritoa. Frantziako Nazio Liburutegia
|
|
|
Beste irakurketa bat egin daiteke non urtearen bigarren zenbakian, ez 6 zifra, baizik ere 8 ikus baitaiteke (orduan urte idatzia 1834 bailitzateke, hots Saffores errejent gisa aritzen garaia). Irakurleak ikus beza urte haren argazkia eskuizkributik beretik hartua. Ondoan, beste argazki batean, erakusten dugu eskuizkribu hartan 8 zifra nola agertzen den, irakurleak konparazioa egin ahal dezan.
Arretaz behatuz urteko bigarren zenbakiari, ageri da zifraren behereko partean marrak gurutze bat bezala egiten duela, gisa horretan iduri bailuke 8 zifrearen behereko biribila puntu-gurutze horretan bildua dela. Irakurketa horretan, bigarren zifra horren idazteko eskuak segitzen duen bidea, ondoko argazkian ageri den 8 zifrarenari darraio.
Gauzak hola izanik, gaur egun ditugun ezagutzen eta gure eskuetara heldu diren eskuizkribuen arabera, erran daiteke 1750ekoa dela antzerki mota horretako lekukotasunik zaharrena, eta Eskiulan emana izan zela.
B. Oyharçabal
Eskuizkribuen itxura
Eskuizkribuen itxura
Aurkezpena
Pastoral eskuizkribu gehienak kaier edo liburuxka formatuan dira, erditik batera plegatuak eta arruntki josiak diren orriez osatuak. Kaier zaharrenetako papera franko lodia da. Horregatik, kaierak osorik atxikiak izan direnean, orrien bi aldeetan idatziak izanagatik, aski aise irakur daitezke egun ere oraino.
Kopiagileek paper guzia baliatzen ohi zuten, erran nahi baita orrien aitzinaldea eta gibelaldea, bazterretan husgunerik utzi gabe. Gehientsuetan, alde bakoitzean bi bertset zerrenda agertzen dira, bigarren eta laugarren bertso lerroak hoskide dituzten laukoetan idatziak. Gutiagotan, distikotan, hots, bertso haustura erdialdean duten bi bertso lerrotan paratuak dira (bi moldeak erabiltzen dituzten eskuizkribuak badira, arras guti haatik). Aktoreen agertokira jalkitzeak (eta handik erretiratzeak) beti seinalatuak dira, bertseten artean ezarriak diren taula-jokoei buruzko argibideetan (didaskaliak deituak). Bertsetak bat bestearen ondorik idatziak dira, marratxo soil batek elkarretarik bereizten dituela, didaskaliez beste etenik gabe; ez da beraz, aktarik, eta ez gaur bezala markatu jalkialdirik. Bertso lerroek ez zuten neurririk, erran nahi baitu labur (5 silabakoak badira) edo luze (15 silabataraino) izan zitezkeela.
Formazko arau bakarra, beraz, bigarren eta laugarren bertso lerroetako asonantzia zen. Bertseten neurririk eza ez zen ezaxolakeria zenbaiten ondorioa, baizik eta tradizio zaharrean, pastoralen generoari zegokion zerbait. Bertsetak laukoetan idatzeko moldea, kantatzeko manerari jarraikitzen zitzaion, pastoralen ezaugarria baita beti molde berean kantatuak direla, airea lau zatiz osatu eredu finko bati bati jarraikiz (orotara hiru eredu dira: perediküetakoa, aingeruena, eta pastoralean berean baliatua). Halaber, jokalarien memorizatzeko lanaren errazteko, erranaldien sintaxiak deklamazio molde horren plegua segitzen zuen. Horregatik, pastoraletako testuak puntuaziorik gabe idatziak izanagatik, eta bertsetak beti doinu berean kantatuak izan arren, ez zitzaien handik sortzen jokalariei eta ikusleei gogoan hartzeko eta ulertzeko zailtasun berezirik.
Didaskaliak
Batzuetan, Europako idatzi zaharretan aurkitzen zen jokabide bati jarraikiz, didaskaliak gorriz idatziak agertzen dira. Hala gertatzen da gorago aipatu Bassagaixen kaierean, bai eta urrunago aipatzen dugun La destruction de Jérusalem eskuizkribuan ere. Eskuizkribuen kontserbatzeko arta berezirik ez baitzen hartzen, maiz andeatuak dira kaierak. Hosto bazterrak fundituak izan daitezke, eta, ardura, kaier haiek estalgirik ez izanik, hastapeneko edo bukaerako orriak eskas dira. Honek ondorio txarrak ditu: eskuizkribu bat azken orrialdea gabe eskuetara heltzen zaigunean, data zehatzik ezin zaio eman kopiari, ezen azken orrialdean idazten ohi baitziren errejentaren izena eta errepresentazioaren data.
Hemen, bertseten usaiako antolamendua irudikatzen duen Saint Julien pastoralaren orrialde erdi bat erakusten dugu. 1770ko data dakarren Bordeleko Liburutegiko eskuizkribu batetik hartua da.
|
Saint-Julien eskuizkribua, Bordeleko Liburutegia, Ms.1695_3
|
|
Argazkian ikus dezakegu, gainean ezkerraldean eta azpian eskuinaldean, taula jokoen argibideak agertzen direla bertseten artean.
Didaskalia horietako errateko manerak kodifikatuak bezala dira. Haietan aditzak beti jokatugabeak dira, atzizkirik gabe, oinaren forman emanak direlarik.
Aktoreen sartzeak eta ateratzeak bi aditzen bidez seinalatuak dira: jalki (aktorea agertokira jalgitzen da, erran nahi baita publikoaren aitzinera agertzen dela, gibeletik sartuz, türken edo khiristien atetik) eta erretira (aktorea agertokitik erretiratzen da, jalki zen tauladaren zolako atetik).
Zein pertsonaia mintzatzen den adierazteko, haren izena eta mintza idazten da (batzuetan aditza laburtua da: Ma). Agertokiko aktoreen harat-honatak, paseia eta bara aditzekin seinalatzen dira.
Musikaren aldi denean sonu agertzen da kaierean, edo sona aditza; bataila bat denean, bataila.
Saint Julien-en eskuizkribuaren argazkian, hau irakur dezakegu gaineko aldean: "Julien jalky / Belharica eta minca", erran nahi baita Julien pertsonaia tauladan agertzen dela, belauniko jartzen eta deklamatzen duela. Argazkiaren behereko partean, aldiz, eskuinean, hau agertzen da: "retira / Julus Justina eta Julien Jalky / Justina minca", erran nahi baita Julus, aitzineko jokaldian agertokian bakarrik zena, ateratzen dela, eta berriz sartzen gero, Julien eta Justina pertsonaiekin, eta Justina mintzatzen dela. |
Batailak berriz, istorioak galdetzen duelarik egiten dira, eta koregrafia soil baten arabera irudikatzen. Batailan garaituak direnak zein diren, bataila hitzaren ondotik, türkietarat edo khiristietarat hitzak agertzen dira.
Ikus adibidez, behereko Charlemagne-ren eskuizkributik (Baionako Mediateka) hartu argazkia: bataila türkek galduko dutela seinalatzeko "bataila türkietarat" idatzia da, erran nahi baitu batailaren mugimendua haien alderdian hasiko eta bukatuko dela, türkak galtzaile baitira bataila horretan.
Kaier zaharretan agertzen diren didaskaliek agertokiaren aitzineko eremua ere antzezleku gisa balia zitekeela erakusten dute. Espazio hori libro zen ez baitzen jartokirik ematen hor lehenago. Pertsonaiak zaldiz heltzen zirelarik bereziki erabiltzen zen, errege bat bataila batean parte hartzera etortzen zelarik edo setiatze baten irudikatzeko.
So egin diezaiogun ondoko argazkiari (Baionako Mediatekan atxikia den La destruction de Jérusalem eskueskributik hartua):
Lehen argibideak adierazten du errege bat bere armadarekin agertokian hasia den bataila batean parte hartzeko zaldiz etorri behar dela: "ordian eman bataillabat / handiric eta berdemboran / Volages Erregue heltzenda / triate aitcinila eta oro camariz / Bestic bara. Minça Volages". Beraz, Volages erregea bere lagunekin antzokiaren aitzineko aldera zaldiz jiten da eta tauladaren beheretik mintzatzen da zaldiaren gainean dagoela.
Ondotik, bigarren argibideak, Volages erregeak batailan parte hartuko duela dio, eta horretarako zalditik jautsi ondoan taula gainera iganen dela, Vespasien bere lagunaren ondoan gudukatzeko: "ordin eraix camariti orain / eta sar tiatrin eta jar / Vespasienen herr[o]can / eta minc[a] Volages". Azpimarra dezagun argibidean sar aditza enplegatua dela (ez jalki), eskuizkribuetan horrek adierazten baitu erregea aitzinaldean diren eskailera ttipietarik igaten dela tauladara.
|
|
La Destruction de Jerusalem
|
Lehen eta azken pheredikiak
Dakigun bezala, pastoralen errepresentazioak taula joko berezi batekin hasten dira aktore batek pastoralaren gaia eta trama kantuz azaltzen dituelarik. Molde simetrikoan halako beste jokaldi batekin bururatzen dira. Eskuizkribuetan, pasarte horiek premier prologue eta dernier prologue (batzuetan conclusion) deitzen dira frantsesez, eta lehen pheredikia (edo entrada) eta azken pheredikia (batzuetan konklusionia) euskaraz.
Tradizio zaharrean, aitzinsolas eta gibelsolas horiek ez dira pastoralaren parte, eta eskuizkribuetan horrela agertzen dira, kaieraren azken orrialdeetan bilduak direlarik, bertset zenbaketa berezi batekin.
Hala gertatzen da Baionako Mediatekan den Saint Louis-en eskuizkribuan (Saffores-en kaiera da hau), non pastoralaren beraren bururapenean emana den fin hitzaren ondotik agertzen baitira lehen eta azken predikuak.
Pertsonaiak
Eskuizkribu anitzetan, pertsonaien zerrenda bat agertzen da, bai eta bakoitzari dagokion bertset kopurua ere. Batzuetan, konpainia edo herroken arabera zerrendatuak dira, erran nahi baitu jokalariek tauladara denak batean agertu behar duten multzoen zerrendatzearekin batean.
Holako zerrendatzea ikus daiteke Clovis pastoralaren ondoko argazkian (janvier 1770- [Abense?]-de-Bas), non hogeita bi rol kondatzen baitira, aingeruak zenbatu gabe. Ohar zerrendatze horietan kontuan hartzen direla pertsonaia bat baino gehiagori dagozkien aktore lanak, ezen zerrendaren aitzinean emana den erranaldiak dio konpainiak zerrendatzean bi enplegu dituzten rolak seinalatuak direla ("Les Compagnies ou il Seront aussy marqués les doubles emplois sont cy Bas només Et joint avec leurs autres partie").
B. Oyharçabal
Itzulpena: M. Bedaxagar
Eskuizkribuek zer erakusten diguten
Eskuizkribuek zer erakusten diguten
Pastoral eskuizkribu zaharrak, erran nahi baitu 20. mendea baino lehenagokoak, balio handiko ondasunak dira. Bi gisatara: alde batetik, hizkuntzari dagokionean, xiberotar euskalkiaren korpus guziz aberatsa eskaintzen baitute; eta beste aldetik, literaturari doakionean ere, Xiberoan egun ere oraino bizi-bizirik dagoen euskarazko herri teatro baten iraganaren berri ematen baitigute.
Eskuizkribu hauek, 19. mendearen hondar parteko jakintsu batzuei esker salbatu ziren. Hauek indar berezi bat egin izan ez balute orduan haien begiratzeko, gauza guti genekike pastoralen lehenagoko errepertorioaz eta teatro horren iraganaz, dokumentu haiek baititugu informazio iturri nagusiak, eta zaharrenak.
Alabaina, lehenbiziko eskuizkribuak 18. mendearen erditsukoak dira, eta errepresentazioez eginikako lehen deskripzioak 19. mendekoak. Antzerki honi buruzko ezagutzak 20. mendearen hatsarrean, aitzinatu eta finkatu ziren, Georges Hérelle, bere irakaskuntzako ibilbidearen bururatzeko Baionara etorria zen filosofia irakasleari esker oroz gainetik.
Emanaldi aipamenak
Kaier deitzen ohi diren pastoral eskuizkribuei esker, herri teatro honen funtsezko izaera ezagutzen ahal dugu. Gure eskuetara osorik heldu izan direnean, hondarrean agertzen ohi duten argibide berezi baten bidez, jakin daiteke pastorala zer egunetan eta, usu, zein herritan ere egina (jokatua, hots) izan zen, bai eta kopista-errejenta ere nor izan zen. Gehienetan frantsesez ̶ ahal bezalako frantses batean ardurenik ̶ idatzia zen informazio hori.
Ondoko argazkian ikus daiteke Euskal Museoan den Jean de Paris pastoralaren eskuizkributik hartua den holako argibide bat. Honela dio: "A Larrau le 25 juin 1760, yl a esté joué la presante pastouralle, fait la presante coppie par moy, Pierre d'Arhex, cordonier".
Paratestu horiei esker, hiruretan hogei bat errejent identifikatu ahal izan dira. Batzuetan, beren ofizioa agertzen zuten, Arhexen argibidean ikus daitekeen bezala. Horrela ohar gaitezke errejentak jende xumeak zirela. Ematen zaien errejent izenak besterik erakustera eman badezake ere, guti dira (hiru kasu, ezagutuak direnak), ofizioz eskoletako errejent gisa agertzen direnak.
Zenbaitetan, herri literaturako ohiduretan ongi ezaguna den usantza bati jarraikiz, erranaldi berezi bat gaineratzen zuten kopian, sekulan kaiera galtzen bazen, jabeari gibelera emateko manera bat izan zezan aurkitzaileak. Hau frantsesez izaten zen eta umoretsuki idatzia, kopiagileak bere buruaz mutiko on eta prestua zela erranez.
Ikus, adibidez, JP. Saffores 19. mendeko errejentak Astyage-ren pastoralaren eskuizkribuan nola zioen:
"[Si] Ce Cayer vient a perdre / le quelqu'un trouver; jl aura
la bonte de rendre au Sieur / J Pre Saffores cordonnier de tardets
qui est un brave homme reconnu / par tout son pays et un homme
comme il faut pour manger / quelque tranche de jambon et
les eufs frigit dans la poile / pendant tout le temps de l'année
a la place de chardines ".
Errejenta
Eskuizkribuek erakustera ematen dute tradizio horretan autore noziorik ez zela, hitz horrek gaur guretzat duen eduki betearekin bederen: errejentak baziren, testuen ekarle zirenak, hain zuzen hauen eginkizun nagusietarik bat baitzen testuen ekartzea. Horretarako, erosiak edo ondoretasunez eskuratu zituzten beste kopia batzuk baliatzen zituzten edo testuak berek moldatzen, frantsesezko herri literaturako zenbait istoriotan oinarrituz (G. Hérelleren ikerketen arabera, gaztelerazko testuak ere baliatuak izan ziren zenbait kasutan).
19. mendean, egin-molde horri jarraikiz, historia garaikideko edo hurbileko gaiak zituzten pastoralak ere egin ziren; adibidez, pastoral bat baino gehiago izan zen Napoleon enperadorea sujet izan zuenik. Naski, euskaratzaile eta teatrorako egokitzaile zirenean, autore ziren kopiagile horiek gure begietan, baina tradizio horretan ez baitzen halako noziorik, kaier baten jabea haizu zen kopia haren nahi bezala erabiltzera. Horregatik, pastoral zaharren kaierei kanpotik behatuz, gehienetan, ezin jakin daiteke molde segurean ea testua beste pastoral testu baten kopia guti edo gehiago aldatua, ala errejentak berak euskaraz pastoral gisa moldatua duen.
1760an Larrainen jokatu den pastoralaren eskuizkribuan (ikus goragoko argazkia), Arhex errejentak errepresentazioaren lekua eta data zehazten ditu, bai eta kopiagilea hura bera izan dela adierazten ere. Gauzak ez dira beti hain argi: kaier osorik atxikietan, data bat agertzen ohi da, errepresentazioari dagokiona, eta izen bat ere usu, honen bidez, errejent kopiagileak adierazten baitu testua kopiatua (copié), sortua (composé), edo itzulia (traduit), duela, edo, besterik gabe, kaieraren jabea dela.
Ez da aditz horien adiera zehatzean baitezpada hertsiki gelditu behar, zeren ardurenik pertsona bera baita (gizon bat beti, emazte pastoraletan ere bai) data hartan egin zen errepresentazioko errejenta, kopiaren egilea, eta jabea.
JP Saffores-ek, Baionako Mediatekako Charlemagne pastoralaren eskuizkribuaren bukaeran idazten duelarik: "La piece appartient à Jn Pre Saffores ainé de Tardets, le 13 avril 1854", jabea dela dio, besterik gabe. Haren idazkera ongi ezagun baita, badakigu halere, kopiaren egilea ere izan zela (eta seguraz ere urte hartan erranikako egunean egin zen errepresentazioko errejenta ere); ezin jakin daiteke, haatik, zein heinetara testuaren sortzailea ere izan zen. Pastoral hari dagokion beste eskuizkribu batekin konparatuz, ordea, ohar gaitezke kopiagilea baizik ez zela izan. Alabaina, testu bera agertzen zaigu manuskrito zaharrago batean, beste esku batek idatzia, eta 1835an Eskiulan eman errepresentazio bati doakiona (Frantziako Nazio Liburutegiko eskuizkribua).
Azken dokumentu honen kopiagileak argibide hau idatzi zuen: "Cete piece jl est composse par Bassagaix de Esquiule le 22 maye 1835, sa sera le Dernie piéce, je traduit 20 pieces". Nahiz eta composer aditza erabilia den argibide horretan, uste izateko da agertzen den data errepresentazioari dagokiola, eta Bassagaixek testua kopiatu zuela, ez euskaraz sortu. Ezen, bi eskuizkribuei hurbiletik begiratzen zaizkienean, argi da bi kopiak, zuzenean edo zeiharka, beste iturri batetik, edo batzuetarik (Bassagaixen kaierak Saint Jacques-en pastoralari dagokion joko bat ere badu), heldu direla. Ohar bedi, bestalde, pastoralgileak traduire aditza erabiltzen badu ere (hogei pastoral itzuli ditut, dio frantsesez), ez bide dela haren errana hertsikiegi interpretatu behar, frantsesezko hogei bat testu euskararatu eta pastoral gisaratu zituela pentsatuz. Hogei bat pastoralen errejenta izan zela erran nahi zukeen, ez denak hain segur erdarazko istorio batetik berak egokituak eta euskaraz sortuak, Charlemagne-ren pastoralaren eskuizkribuak erakusten duen bezala.
Autore noziorik ez denaz gero, literatura testuen ikerketetan maiz bilatzen den egiazko edo jatorrizko bertsioaren noziorik ere ez da. Kopiak, errepresentazioen beharren arabera moldatzen ziren, eta horretarako errejent kopiagileak libertate osoa zuen aitzinetik bildu zituen kaierak nahi zuen bezala baliatzeko: testuak aldatuz, emendatuz, laburtuz, nahasiz, nehoren baimenik gabe eta bere buruaren justifikatzeko beharrik gabe, ez nehoren alderako zorrik sortu gabe. Hortakoz, pastoral batetik bestera bertset kopurua alda daiteke, eta ez dira falta testu kontaminazio garbia erakusten duten kaierak, hots pastoral desberdinetako zatiez osatuak diren pastoral testuak, desberdintasun hori oso-osoa izanik gainera: gaien aldetik, garaien aldetik, bai eta, pastoraletan fartzak ere sartzen zirenean, generoaren aldetik ere.
B. Oyharçabal
Itzulpena: M. Bedaxagar
